Alexej Jawlensky (1864-1941): Het beloftevolle gezicht
6 november 2021 — 6 februari 2022
Alexej von Jawlensky (°1864), Russisch schilder geboren in 1864 en tijdens het eerste decennium van de 20e eeuw reisgezel van Kandinsky, is de kunstenaar bij uitstek die bijdraagt tot de moderniteit, door te experimenteren met de grenzen tussen expressionisme en fauvisme, tussen figuratieve en abstracte kunst.
Het grootste deel van zijn artistieke carrière brengt Alexej von Jawlensky in Duitsland door. Als hij in 1896 in München aankomt, werkt hij zich ongelofelijk snel in in de eigenheid van de avant-garde (impressionistische schilderkunst, Van Gogh, Cézanne). Al gauw maakt hij een eigen synthese van fauvisme en expressionisme, waaruit zijn buitengewone talent als colorist blijkt. In 1909 richt Jawlensky samen met zijn vriend Kandinsky een kunstenaarsgroep op die doorslaggevend zal zijn voor de geschiedenis van de moderniteit: de Neue Künstlervereinigung. Later stelt hij tentoon met Der Blaue Reiter. In zijn beginperiode beperkt de kunstenaar zich tot stillevens en landschappen, maar al gauw gaat zijn interesse uit naar een onderwerp dat in heel zijn werk zal domineren: het gezicht. In zijn eerste periode – Vooroorlogse koppen – hebben de gezichten een vrij individueel karakter en ze getuigen dan al van een indrukwekkende chromatische kracht.
Als in 1914 de oorlog uitbreekt, kan Jawlensky niet anders dan naar Zwitserland te vluchten. Hij experimenteert daar met een techniek die hij vanaf dan exclusief zal toepassen: de serie. De eerste, Variaties, is geïnspireerd door een landschap gezien door een raam. De weg (1914) ontleent uit de abstracte kunst de willekeurige kleuren, de afwijzing van de illusionistische ruimte, maar vertoont nog sporen van het oorspronkelijke onderwerp.
Vanaf 1917 schildert Jawlensky gedurende twintig jaar bijna uitsluitend gezichten. Gezichten of eerder portretten, want met zijn Mystieke koppen en Heilandsgesichten 1917-1923, Geometrische koppen 1924-1933 en Meditaties, 1933-1937, verliest de figuur beetje bij beetje haar “natuurlijke” gelijkenis, om dan uiteindelijk een gestileerde, icoonachtige vorm te worden.
Dat dit vertrouwde, maar tegelijkertijd ook mysterieuze onderwerp alomtegenwoordig is, kan verklaard worden door het feit dat hij de schilderkunst een religieuze dimensie wou geven. “Ik had al enkele jaren variaties geschilderd, maar voelde de behoefte om voor het gezicht een vorm te vinden, want ik had ingezien dat roemrijke schilderkunst maar mogelijk is als ze met een religieus gevoel gepaard gaat,” verklaart Jawlensky.
Het gezicht wordt almaar groter en zal uiteindelijk nagenoeg het volledige oppervlak van het doek in beslag nemen. Het geometriseringsproces wordt voltooid en de beperkte kleurenkeuze accentueert het combinatiespel van de vormen. De schilder lijdt echter aan artritis en is soms genoodzaakt om zijn penseel aan zijn pols vast te binden; daarom opteert hij in Meditaties, zijn laatste serie, voor gebaren waarmee de trekken vervagen. Zijn laatste werken zijn ook kleiner en daar waar de lijnen van wenkbrauw en neus samenkomen, verandert het gezicht geleidelijk aan in een kruis, zodat het aangrijpend expressief wordt. Wat Jawlensky voor de 20e-eeuwse kunst zo bijzonder maakt, is dat hij een verrassende vorm heeft uitgevonden, nl. het abstracte gelaat.
Wetenschappelijk commissariaat: Itzhak Golderg
Algemeen commissariaat: Bruno Gaudichon
Catalogus ter gelegenheid van de tentoonstelling gepubliceerd door uitgeverij Gallimard. Prijs: 29 €
De scenografie werd gerealiseerd dankzij de gulle medewerking van verven Flamant, verdeeld door Tollens.
Deze tentoonstelling, een coproductie met de Fundación MAPFRE in Madrid en het Musée Cantini in Marseille, kreeg de steun van de regio Hauts-de-France en de Europese metropool Rijsel. Bovendien kan ze rekenen op het buitengewone mecenaat van de bank CIC Nord Ouest, trouwe partner van het museum La Piscine.
De scenografie werd gerealiseerd dankzij de gulle medewerking van verven Flamant, verdeeld door Tollens.
Legende: Alexej von Jawlensky, Abstracte kop: Karma, 1933, olie op op hout gekleefd karton. Privécollectie.
